Hár bir xalıqtıń mádeniyatı ózine tán bolıp, ol til, dástúrler, úrp-ádetler, turmıs tárizi, oyınlarda kórinedi. Ruwxiy qádiriyatlar, normalar, jetiskenliklerdiń miyrasxorlıǵın saqlap qalıw júdá áhmiyetli, sebebi bul miyras xalıqtıń millet sipatında bar boliwiniń zárúr shárti esaplanadı. Bizge belgili, dene mádeniyatı kóp ásirlik tariyxqa iye bolıp, ulıwma mádeniyattıń ajıralmas bólegi bolıp esaplanadı. Ózbekstan jámiyetshiligi ushın joqarı sport jetiskenlikleri de, xalıqtıń sociallıq yadın sáwlelendiretuǵın milliy sport túrleri ayqın quram bólegi bolıp xızmet etetuǵın ǵalabalıq dene tárbiyası menen shuǵıllanıw da úlken áhmietke iye.

Milliy oyınlar arqalı zamanagóy sport túrlerine jol ashılatuǵının atap ótiw kerek. Jámiyettiń mádeniy yadınıń áhmiyetli quram bólegine aylangan hám házirgi Ózbekstanda rawajlanıp atırgan ayırım dástúriy sport túrlerin sanap ótemiz.

Solay etip, at sportı jarıslardıń júdá belgili túri bolıp kelgen hám sonday bolıp qalmaqta. Máselen, kókparı (ılaq) - at jarıslarınıń bir túri bolıp, biziń eramızǵa shekemgi II-III ásir baslarında qáliplesken hám shabandozlardan tapqırlıq hám epshillikti talap etken. Túrkiy tillerde "kópkari" atamasınıń etimologiyalıq mánisi joǵalıp, dástúriy túrde ásbap-úskene atı menen "ılaq" dep atala baslaǵan. Jarısta júz atlı aldında eshki yamasa buzawdıń óligi taslanǵan; shabandozlar attan túspesten ólikti kóteriwge háreket etken; wazıypa - quwǵınshılardan qashıp, alamannan ajıralıp shıǵıw. Ulaq - bárinen burın, bayramlar, toy-tamashalar waqtında ótkeriletuǵın jarıs, oyın bolıp, oǵan jaqın átiraptaǵı awıllardan shabandozlar tartılıp, qaǵıydaǵa bola eki toparǵa bólinedi.

Alaman-baygi (jarıs) - xalıq jarısı bolıp, orta ásirlerde eń rawajlanǵan. Ol ádette bayramlar waqtında ótkerilgen, óz áhmiyetin joģaltpagan, ilajı barınsha bayramlar hám spartakiadalar bagdarlamasına kirgizilgen.Qaǵıyda boyınsha: atlardı erleydi, bir sızıqqa dizilip, signal boyınsha belgili orınǵa shekem alǵa jılısadı, sońınan barlıq atlılar keyin qaytadı; kim birinshi bolıp qaytsa, sol jeńimpaz dep esaplandı.

Jarıs (báygi) - uzaq aralıqlarǵa shabıw. Ádette 50 km aralıqqa iri jarıslarda ótkerilgen.

Chowǵan - at polosı. Oyın rawajlanıwınıń baslanıwı VII-VIII ásirlerge tuwrı keledi, jawıngerlerdiń tiykarǵı oyınlarınan biri bolǵan. Shabandozlar toptı urıw ushın arnawlı tayaqlar (suljan) ǵa iye edi. Oyınshılar ekige bólinip, hár bir topar toptı qarsılas dárwazasına kirgiziwge umtıladı. Ayırım da chougan atta emes, al zamanagóy shóp ústinde xokkey oyını sıyaqlı ótkerilgen..

At sportı túrlerinen tısqarı dárwazshılıq - ornatılgan arqanda tayaq penen oyın kórsetiw óneri de tabısqa erisken. Ekvilibristika kórkem óneri 2,5 mıń jıl aldın shıǵısta payda bolǵan hám keyin ala pútkil dúnyaga tarqalgan. Joqarı dárejedegi fizikalıq tayarlıqqa hám jaqsı koordinaciyaǵa iye bolǵan dárwazashılar bayramlarda hám xalıq seyillerinde shıqqan.

Xalıqtıń mehirine erisken gezektegi sport túri - milliy belbewli gúres. Tariyxıy miyrastı tiklew boyınsha ilajlar dawamında bul jeke gúres túrine ayrıqsha itibar qaratıldı, sebebi búgingi kúnde onı basqa jeke gúres túrleri arasında identifikaciyalaw, sport túri sıpatında belgili qaǵıydalardı islep shıǵıw, sonday-aq, oǵan xalıq aralıq status beriw boyınsha Ózbekstan jetekshilik etpekte. Alısıw milliy qádiriyat bolıp, kóp ásirlik filosofiya, qádiriyatlar, qarsılasqa húrmet, adamgershilik, hadallıqtı ózinde jámlegen. Ápiwayı qaǵıydalar neni tastıyıqlaydı, esletip ótemiz: awırtıw hám buwındırıw usılları, belden tómennen uslawlar hám agressiya hám kemsitiwdiń hár qanday kórinisleri qadaǵan etiledi; gúres tek tik turıwda ótkeriledi, jatqan jaǵdayda gúres alıp barıw qadaǵan etiledi, qarsılasınıń denesi úshinshi noqatqa tayanǵanda gúres toqtatıladı. Gúres - bul, eń dáslep, qarsılaslardıń bir-birine bolǵan óz ara húrmetindegi kúsh hám shaqqanlıq jarısı bolıp tabıladı.
Bulardıń barlıǵı gúresti ápiwayı, túsinikli, tamashagóy, háreketsheń hám qáwipsiz sport túrine aylandıradı, bul tek ǵana jigitler emes, al jası úlken insanlar ushın da qolaylı. Hám, máselen, "gúres," "halal", "tájim", "toqta", "janbas" sıyaqlı atamalar nızamlı túrde xalıq aralıq sport leksikasına kirip keldi.

Gúreske bolgan qızıǵıwshılıq jeke gúrestiń basqa túrlerin de rawajlandırıwģa sebep boldı. Máselen, úlke xalıqlarınıń kóp ásirlik jawıngerlik óneri dástúrlerin ózinde jámlegen zamanagóy jawıngerlik óner túri - "ózbek jawıngerlik óneri"niń ásirese jaslar arasında ǵalaba en jayıp atırǵanı bunıń tastıyıǵı bolıp esaplanadı. Bul jeke gúres úyrenilgen miyras tiykarında jaratılǵan bolıp, túrli jawıngerlik sistemalardıń nátiyjeli usılları menen bayıtılǵan. Bul jeke gúres ushin belgili bagdarlar tán: sport, salamatlandırıw (40 jastan asqanlar ushin), qol óneri (qolda 3000 usıl), temuriyler jawingerlik óneri (pishaq, qılısh, tayaq, nayza menen islew), jawingerlik gúres. Qorǵanıw-hújim háreketleri kompleksleri tariyxıy tulǵalardıń atı menen atalǵan bolıp, bul, sózsiz, watansúyiwshilik tárbiyasına xızmet etedi.

Jeke gúrestiń jáne bir qızıqlı túri - turan (turon sóziniń tariyxıy mánisi - epshil, kúshli, qorqpaytuǵın) házirgi Ózbekstan aymaǵında ótkerilgen bellesiwlerde áyyemde ushırasqan hár qıylı usıllardıń elementlerin óz ishine alǵan jeke gúres bolıp tabıladı. Qánigelerdiń atap ótiwinshe, ótmishte sawda qalalarında Ullı Jipek jolı boylap háreketleniwshi kárwanlardı baqlap barıwshı hám qorǵawshı adamlar bolǵan. Olar kóp sanlı hám jaqsı qurallangan dushpanlarga tabıslı qarsı turıw imkanın beriwshi ayrıqsha jawingerlik sheberlikke iye edi. Durıs sistemalastırılgan hám qayta islengen bul jawingerlik kónlikpelerge Turan jeke gúresi tiykarlangan. Sonıń menen birge, jeke gúres ózine tán filosofiyanı, dúnyanı ańlaw sistemasın óz ishine alatuǵının, olar menen tanısıw jawıngerge zárúr psixologiyalıq tayarlıq dárejesine erisiw imkaniyatın beretuǵının esapqa alıw kerek.

Sanap ótilgen milliy oyınlar, fizikalıq shınıǵıwlar, ásirler dawamında qáliplesken milliy sport túrleri, álbette, tek fizikalıq sıpatlardı (kúsh, tezlik, shıdamlılıq, shaqqanlıq, iyiliwsheńlik) emes, al ádep-ikramlılıq-ıqrarlılıq sıpatlardı da hár tárepleme rawajlandırǵan. Áste-aqırın tulǵa rawajlanıwınıń fizikalıq baǵdarınıń utilitar áhmiyeti tek ǵana salamat turmıs tárizin úgit-násiyatlaw, dene tárbiyası hám sport penen belsene shuǵıllanıw menen tolıqtırıldı, al kúndelikli turmıstıń bir bólegine, dem alıw formalarına aylandı hám onı jáne de organikalıq rawajlandırıw koncepciyasına aylandı.